'Mama, ben ik een barbaar?'

(stuk gepubliceerd op www.deredactie.be, dd. 16/10/2013)

Sinds de massale straatprotesten in juni tegen de regering Erdogan is het nooit echt rustig geworden in Turkije. Ook de tweejaarlijkse Biennale van Istanbul, het grootste kunstenfestival van het land, ontsnapt daar niet aan.

Het afgelopen weekend vond de opening van de 13^de Biennale van Istanbul plaats tegen een achtergrond van clashes tussen de politie en betogers tegen het beleid van de regering Erdogan. De gasten van de kunsthappening moesten slalommen tussen kordons oproerpolitie, en proefden wellicht ook het traangas dat de inwoners van Istanbul de laatste maanden zo vaak te slikken kregen.

Het is duidelijk dat de Biennale inspiratie haalt uit het ongenoegen dat leeft in Turkije, maar net zo goed is de happening daarvan het slachtoffer. De autoriteiten verbanden de de kunstmanifestatie naar indoor venues, weg van de publieke ruimte die zo gecontesteerd wordt in Turkije. Maar de Biennale deed ook aan zelfcensuur. Curator Fulya Erdemci nam de beslissing tot een tactische terugtrekking van straten en pleinen uit vrees voor nieuw geweld. Dat is pijnlijk, want de straatprotesten zijn net een aanklacht tegen een neo-liberaal beleid dat de openbare ruimte en stadscentra overdraagt aan speculanten en grootkapitaal, en dissidentie niet tolereert. De Turkse kunstenaarsscène was dan ook nauw betrokken bij de bezetting van het Gezi Park in Istanbul, wat in juni de aanleiding vormde tot landelijke protestacties.

De gevolgen van de gedwongen verhuis van de Biennale, weg van de straten, zijn groot. Het Nederlands Rietveld Landscape had een larger than life installatie bedacht voor een met sloop bedreigd cultureel centrum op het Taksimplein, maar moet het stellen met een maquette in een depot.

Andere deelnemers hebben daar minder problemen mee. Halil Altindere  laat in een videoclip zigeunerjongeren rappen over de afbraak van hun wijk, en de daaruit volgende ontworteling van hun gemeenschap. Het is een welgemeende Fuck You! in de richting van de autoriteiten, inclusief een politieman die in elkaar geslagen en levend verband wordt. 

In een andere installatie worden kapitaal, macht, media en politiek geplot op een kaart van Istanbul en gelinkt aan de gedwongen verhuis van de lokale bevolking, wat duidelijk maakt dat de sociale afbraak gebeurt in opdracht van een relatief kleine groep mensen. In een video-presentatie toont de Duitse kunstenaar Hito Steyerl aan dat 1 van de sponsors van het festival ook belangen heeft in de wapenindustrie.

De tweejaarlijkse happening dreigt trouwens zelf slachtoffer te worden van het fenomeen van de gentrification van het stadscentrum van Istanbul. Antrepo 3, een oude havenloods aan de Bosphorus, is het zenuwcentrum van de Biennale. Binnen enkele jaren moet op die locatie een 5sterren-hotel annex winkelcentrum staan. Kunstenaar Ayse Erkmen begroet bezoekers aan Antrepo 3 met een installatie waarbij een gekleurde wrecking ball duidelijk maakt dat het gebouw zal verdwijnen.

De actualiteitswaarde van de 13de Biennale van Istanbul is meteen ook haar achillespees. De kritiek luidt dat ze zich heeft laten ringeloren. De straatprotesten in juni waren een onvoorstelbare uiting van creativiteit. Onder de moeilijkste, zelf levensbedreigende situaties, lieten de (voornamelijk jonge) Turken hun stem horen. Het bekendste voorbeeld daarvan was de ‘Standing man’ van een Turkse choreograaf, wiens act om urenlang zwijgend stil te staan wereldwijd navolging kreeg.

In de huidige omstandigheden in Turkije wordt stil staan, een gezamelijke maaltijd nuttigen of een boek lezen in een met afbraak bedreigd park beschouwd als een daad van protest. De Biennale 2013 is daarvan een flauw afkooksel. Het is kunst met een boodschap, maar wel in een doosje.